مفهوم شب قدر در پرتو كلام الهى ؟

إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ. وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ. لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ. تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن كُلِّ أَمْرٍ. سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ.

اين سوره با يك جمله خبرى كه ( ما آن ( قرآن ) را در شب قدر فرو فرستاديم.) آغاز ميشود. بعد از پيامبر (ص) مى پرسد كه : ( و تو چه مي‌دانى كه «لَيْلَةُ الْقَدْرِ» چیست ؟ ) در ادامه، الله ( ج ) خودش پاسخ سوال را ميدهد كه : ( ليلة القدر» ارزشش بیشتر از هزار ماه است.) اينكه چرا اين شب، داراى چنين ارزشى است، ميفرمايد كه : ( فرشتگان و روح در آن شب برای هر امرى به اذن و فرمان پروردگارشان نازل مى شوند.) و با اين حسن ختام سوره پايان مى پذيرد كه : ( در آن شب، تا طلوع فجر و برآمدن سپیده‌ دم، سلامت است. )
سوالاتى كه از اين سوره در نزد هر مخاطبى ايجاد ميشود، اينهاست كه:
- قدر چیست و چه رابطه ى با وحی و نزول قرآن دارد ؟
- چرا شبی که قرآن در آن نازل شده ، (شب قدر) ناميده شده است ؟
- اگر قرآن در شب قدر نازل شده، پس چرا بیست و سه سال نزول آن ادامه داشته است؟
- چرا شب قدر گفته شده نه روز قدر ؟
- فرشتگان و روح در آن شب چه‌ گونه نازل می‌شوند و نازل شدن آنها برای چیست؟
- فرق میان «ملائک» و «روح» چیست؟
- نازل شدن آنها به «اذن ربّ» به چه معنی است؟
- امر چیست ؟
- سلامتی تا طلوع فجر و سپیده‌ دم به چه معنی است؟

در قرآن ادعا شده كه در نظام هستى، همه چيز با قدر آفريده شده. قدر كميتى و قدر كيفيتى. بطور مثال :
- آفرينش :
إِنَّا كُلَّ شَيْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ. ما همه چيز را روي قدر و اندازه آفریدیم.

- اشياء :
وَكُلُّ شَيْءٍ عِندَهُ بِمِقْدَارٍ. همه چيز نزد خدا از روي مقدار و اندازه است.

- خلقت :
وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِيرًا. او هر چیزی که خلق کرده آن را اندازه نهاده، آن هم تقديرًا.

- مرگ :
نَحْنُ قَدَّرْنَا بَيْنَكُمُ الْمَوْتَ . مرگ انسان هم از روي اندازه تقدیر شده است.

- مهتاب :
وَالْقَمَرَ قَدَّرْنَاهُ مَنَازِلَ . ما جایگاه‌های ماه را اندازه گذاشته‌ايم.

- رزق :
اَللهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاء وَيَقدِرُ . رسیدن روزي به شما حساب و كتابي و نظم و قراری دارد.

- نطفه :
آيا نمی‌بیند که ما شما را از نطفه‌اي خلق كرديم و آن را در رحم نهادیم، إِلَى قَدَرٍ مَّعْلُوم . تا مدت و اندازه‌ای مشخص و معلوم. مثلاً‌ تا نُه ماه و نُه روز.

- قوت و روزى :
وَقَدَّرَ فِيهَا أَقْوَاتَهَا . و قوت و روزی‌های آن را به اندازه مقرر کرده است.

- شب و روز :
وَاللَّهُ يُقَدِّرُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ. خداوند شب و روز را از روي قدر و اندازه نهاده است.

- گنجينه هاى دنيا :
وَإِن مِّن شَيْءٍ، هیچ چیز در دنیا نیست، إِلاَّ عِندَنَا خَزَائِنُهُ، مگر گنجينه و سرچشمه آن نزد ماست. وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَّعْلُومٍ. و آن را فرو نمي‌فرستيم مگر به اندازه معلوم.

قدر به معنای: عظمت و شکوه نيز است. وآن شب از اين جهت شب قدر گفته ميشود كه داراى قدر و شرافت عظيمى است يا اينكه «قدر» به معناي تقدیر و سرنوشت يعني شب تقدير و تعيين سرنوشت كه در آن شب مجدّدا مقدّرات و سرنوشت انسانها مقدّر و معيّن مي گردد و خداوند دستور اجراي احكام خود را به دست فرشتگان مي سپارد: فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ . "در اين شب، هرگونه كار حكيمانه اي بيان و مقرّر ميگردد. باتوجه به آيه هاي سوره بقره، سوره دخان و سوره قدر و احاديث صحيح، شب قدرگرامی‌ ترین شبهای سال است‌ . چنانچه در سوره ى دخان ميگويد: إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُّبَارَكَةٍ . ما آن را در شبى پر برکت نازل کرديم . يا در سوره ى بقره مى فرمايد: شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ . ماه رمضان (همان ماه) است که در آن، قرآن فروفرستاده شده است، (کتابى) که مردم را راهبر و(متضمّن) دلايل آشکار هدايت، و(ميزان) تشخيص حق از باطل است.
با در نظر داشت آيات متذكره، آنچه ما در شب قدر نازل‌ كرده‌ايم و می‌کنیم، جز از روی اندازه نبوده و نیست. چنین به‌نظر می‌رسد كه گویی به‌ نسبت نیازهدایتی بشریت، در آن شب سهمیه داده می‌شود. و هر سال هم شب قدر تکرار می‌شود. در مسئله‌ ى هدايت هم همین‌ طور است چون پیوسته نور الهامات می‌تابد، ولي تا انسان تعالی و ظرفيت و قابليت پیدا نکند فیض الهامات و حقایق را نمی‌تواند دریافت کند، و از هدايت مستفيد شود.

پیامبران (ع) انسان‌هایی برگزيده و والايى بودند که ظرفیت‌ بالايى داشتند و توانستند گیرنده‌ ی پیام‌ هاى الهى گردند. همچنان كه خورشید پیوسته در حال تابیدن است، این ماییم که گاهی در روشنایی گاه در ظلمت به سر می‌بریم. پیامبر هم در شب قدر حقایقی را گرفت و در وجود خود ذخیره کرد و در طول ۲۳ سال تدریجاً در اختیار مردم نهاد. پس شب قدر يعنى هنگامۀ فرود آمدن آیات الهى است از لوح محفوظ و نزول آنست بر قلب پيامبر(ص) .

اما چرا در شب قدر و نه در روز قدر؟
شب چه ويژه گى هايى دارد؟ «وَجَعَلَ اللَّيلَ سَكَنًا» شب را برای این که شما آرام بگیرید و ساکن بشوید. شب يعنى سكوت و سكون و خلوتى براى رو آوردن به معبود يگانه . چشم انداز دیگر قرآن نسبت به شب ، تاریکی است. ظلمتی که بايد از آن عبور نمود و به سمت صبح رهایی و روشنايى رفت.
با آنکه بعد از آن شب، بارها در روز، وقتی پیامبر(ص) در سفر یا حضر بودند، یا در اثنای جنگ، بر ایشان وحی نازل می‌شد. ظاهراً آنچه در شب قدر اتفاق افتاد، بعد از سال‌ ها شب زنده‌ داری‌ های طولانی پیامبر (ص) بوده است. بعد از آن نیز بارها به پیامبر (ص) فرمان داده شده تا قسمتی از شب را بیدار بماند: وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ، پاره‌ای از شب را شب زنده داری کن، نَافِلَةً لَّكَ، به منزله كاری داوطلبانه و به نفع خود، عَسَى أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَّحْمُودًا. باشد تا بر انگيخته شوي و به مقام ستوده‌ای صعود کنی. يعني روح و روانت ساخته شود و رشد كني. پیامبر(ص) تا دو ثلث شب یا نیمی از شب را بیدار مى بودند. برای ما هم این فرصتی است که باید غنیمت بشمریم. به پیامبر (ص) خطاب شده که : إِنَّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلًا ثَقِيلًا . ما به زودی گفتار سنگینی بر تو القاء خواهیم کرد؛ پس پاره‌ای از شب را برخیز، دو ثلث شب یا نیم شب را، کمتر یا بیشتر، و به خدای خود روی کن.

در سوره‌ «مزمل» و «مدثر» آمده است که یکی از راه‌های آمادگی دریافت الهامات ربّانی تمرکزهای خاص شبانه است. از این است که فرو آمدن نخستین وحی، عمدتاً در شب به دنبال تمرکزهای فوق‌العاده پیامبر (ص) رخ داده است. بر همگان روشن است كه دو چیز عامل رشد و تعالى انسان است . یکی امکانات بیرونی، ديگرى هم استعداد خود انسان. مفسرين كوشيده اند روح را جبرئل تفسير نموده، آنرا از فرشتگان متمايز سازند و اگر فرشتگان را كه اسباب هدايت الهى براى بشر اند در اين شب بدانيم آيا لازمه و مكمل آن بكار بردن استعداد درونی كه خدا از روح خود در ما دمیده است: وَنَفَخْتُ فِيهِ مِن رُّوحِى نيست؟ همان استعداد خاصی كه در ما ( لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ) نهاده شده . ما انسان را در عالي‌ ترين «تقويم»، يعني استعداد بالا آمدن و قيام آفریدیم. هيچ موجودي جز انسان نمي‌تواند رشد و تعالی پیدا کند. قرآن درباره حضرت عیسی(ع) می‌گوید: وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُس ما او را با نیروی مقدسي نيرومند ساختیم.

سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ. اين «سلام» درواقع همان «سلامت» است. می‌دانیم که قرآن بهشت را «دارالسّلام» گفته است. اسم دين ما هم «اسلام» است که با «سلام» و «تسليم» از یک ریشه است. «اسلام» يعني خودت را به سلامت برسانی؛ با اسلام است که انسان روح خود را با سلامت و «سلم» و آشتی آشنا می‌سازد. یا: ادْخُلُوهَا بِسَلاَمٍ آمِنِينَ. سراسر قرآن همه سخن از سلم و سلامت است. مي‌گويد پيامبران آمده‌اند تا شما را به وادی سلامت «دار السلام» رهنمون شوند. پس، در شب قدر تا مطلع فجر، هیچ‌ ناسالم و خطا و اشتباهی امکان وقوع ندارد. تا طلوع فجر همه سراسر سلم و سلامت است.
از اين فرصت بى نظير فيض ببريد.

اى خواجه چه جويى ز شب قدر نشانى هر شب، شب قدر است، اگر قدر بدانى...